Bài giảng đại cương dịch tễ học
PGS.TS. Đinh Hồng Dương
Định nghĩa Dịch tễ học
Từ trước tới nay, cùng sở hữu sự vươn lên là của dịch tễ học, đã có nhiều định nghĩa về môn học này, từng định nghĩa đánh dấu 1 bước vươn lên là tại thời kỳ đấy. Định nghĩa dịch tễ học sắp đây được chú ý nhất là của Final, 1995:
“Dịch tễ học là 1 môn khoa học nghiên cứu về tần số và sự phân bố tần số mắc bệnh và tử vong của bệnh trạng cùng sở hữu những khía cạnh quy định sự phân bố đấy tại những quần thể xác định, ứng dụng những nghiên cứu này trong việc kiểm soát những vấn đề sức khỏe”.
Về mặt thuật ngữ: Dịch tễ học “Epidemiology” được hình thành từ 3 gốc từ Hy lạp:
epi nghĩa là trên, trong số, thuộc về
demos “ con người, quần thể người
logos “ học thuyết, môn học
Có nghĩa là: Dịch tễ học được hiểu là 1 ngành khoa học về hầu hết những gì xảy ra trong quần thể người.
Những khái niệm trước tiên về dịch tễ học đã được hình thành siêu sớm, ngay từ thời cổ Hy Lạp, Hyppocrate (460 – 372 TCN) trên cơ sở xem thấy tại những nhóm người khác nhau, trên những khu vực và trong những khoảng thời kì khác nhau thì tần số mắc 1 bệnh nào đấy cũng khác nhau và ông đã đi tới khẳng định rằng: Sở dĩ người ta mắc bệnh là vì sống tại những môi trường ko trong lành! Khía cạnh môi trường có tương tác lớn tới sự xuất hiện và tồn tại của bệnh tật.
Từ trước tới nay: Dịch tễ học vươn lên là sở hữu 1 quan niệm bao trùm cơ bản là: Mọi bệnh trạng của con người ko cần xảy ra 1 bí quyết ngẫu nhiên vô cớ (do trời sinh ra ?), mà bất kỳ 1 bệnh hay hiện tượng sức khoẻ nào cũng đều có 1 hoặc nhiều nguyên nhân phát sinh nhất định. Những nguyên nhân này có thể tác động đơn độc hoặc phối hợp sở hữu nhau; có thể dễ dàng nhận ra hoặc ko rõ; có thể sớm hoặc muộn new diển tả ra kết quả (thành bệnh)… Lúc bệnh tật hay hiện tượng sức khoẻ đã xảy ra, nguyên nhân gây ra chúng có thể còn hay đã kết thúc. Mặt khác, quy trình tiến triển của bất cứ bệnh nào cũng chịu sự tác động của nhiều khía cạnh (chủ quan hoặc khách quan, chủ động hoặc thụ động) làm cho cho bệnh có thể vươn lên là nâng cao lên hoặc giảm đi, để rồi cuối cùng kết thúc bằng sự hồi phục (hoàn toàn hoặc ko hoàn toàn) hoặc tử vong. Dịch tễ học cho rằng: Mọi nguyên nhân hoặc những khía cạnh tác động như vậy có thể được tìm ra hoặc được đánh giá bằng những thiết kế nghiên cứu đúng đắn, khoa học.
Những nguyên nhân, khía cạnh đấy bao gồm 2 loại: Nguyên nhân cần và nguyên nhân góp phần. Nguyên nhân cần là nguyên nhân ko thể thiếu trong những bệnh truyền nhiễm: Mầm bệnh. Để 1 người mắc bệnh lao thì thông thể thiếu nguyên nhân nhiễm vi khuẩn lao. Tuy nhiên, ko cần bất cứ ai nhiễm vi khuẩn lao đều vươn lên là thành bệnh lao mà còn cần những nguyên nhân phối hợp, bổ trợ nhất định. Những nguyên nhân này được gọi chung là nguyên nhân góp phần: Hút thuốc lá, uống rượu (làm cho giảm sức đề kháng niêm mạc đường hô hấp), suy giảm miễn dịch, suy dinh dưỡng, điều kiện sống chật chội, chen chúc… góp phần để 1 người nhiễm vi khuẩn lao vươn lên là thành bệnh lao.
Trên định nghĩa này cần chú ý 2 thành phần liên quan chặt chẽ sở hữu nhau: “tần số và sự phân bố tần số” và “những khía cạnh quy định sự phân bố tần số đấy”. Có nghĩa là Dịch tễ học ko chỉ nghiên cứu sự phân bố tần số mắc bệnh và tử vong của 1 bệnh nào đấy, mà còn nghiên cứu, tìm tòi những khía cạnh quy định sự phân bố đấy:
Nghiên cứu “sự phân bố” tần số mắc bệnh và tử vong đối sở hữu 1 bệnh trạng nhất định bao giờ cũng được nhìn dưới cha góc độ của dịch tễ học: con người – ko gian – thời kì. Nghĩa là bệnh mắc nhiều hay ít, cho những ai (tuổi nào, nam nữ nào, nghề nghiệp nào, dân tộc nào…), tại đâu (vùng địa lý nào, khu vực nào, quốc gia nào…), vào thời kì nào (trước kia, hiện nay, vào những 5 nào, tháng nào…).
Nghiên cứu “những khía cạnh quy định sự phân bố” của bệnh trạng bao gồm mọi khía cạnh nội sinh (tuổi, giới, di truyền, nhóm máu…) và ngoại sinh (môi trường tự động nhiên, xã hội: Đất, nước, ko khí, khí hậu, khu vực địa lý, tình trạng kinh tế, xã hội, dân trí, phong tục tập quán…) có tương tác tới sự mất cân bằng sinh học đối sở hữu 1 cơ thể, làm cơ thể đấy ko duy trì được tình trạng sức khỏe bình thường và dẫn tới mắc bệnh. Nghiên cứu những khía cạnh quy định sự phân bố tần số bệnh trạng đấy, xem tại sao lại có sự phân bố như vậy, new lý giải được những khía cạnh nguyên nhân hoặc những khía cạnh phòng ngừa đối sở hữu từng bệnh trạng nhất định.
Trên cả 2 thành phần của định nghĩa này đều có liên quan chặt chẽ tới tần số mắc và tần số chết, nói khác đi là cần định lượng những hiện tượng sức khỏe đấy dưới những dạng tuyệt đối, đo đếm chính xác, và dưới những dạng tỷ số để có thể đem so sánh được.
Ngày nay, Dịch tễ học tiên tiến ko chỉ để ý tới những bệnh truyền nhiễm mà còn để ý nghiên cứu tới cả những bệnh ko truyền nhiễm: Những bệnh mãn tính về tim ổ, xương khớp, gan, thận, ung thư… và những trạng thái sức khoẻ chưa cần là bệnh: Suy dinh dưỡng, béo phì, stress, tự động tử, tai nạn, bạo lực…
Phần tiêu của dịch tễ học
Xác định sự phân bố bệnh trạng, sự phân bố những khía cạnh nội, ngoại sinh trong quần thể theo 3 góc độ con người – ko gian – thời kì, nhằm định hướng cho sự vươn lên là những chương trình và những dịch vụ sức khỏe.
Khiến bộc những nguy cơ và những khía cạnh xuất xứ của tình hình bệnh trạng đấy, nhằm dùng cho cho những kế hoạch chăm sóc sức khỏe, phòng ngừa, kiểm soát hoặc tính sổ bệnh trạng.
Phân phối những phương pháp đánh giá hiệu lực của những biện pháp đã vận dụng trong những dịch vụ y tế, giúp cho việc chọn lựa, hoàn thiện những biện pháp phòng chống những bệnh trạng, cải thiện sức khỏe cùng đồng.
Bố phần tiêu trên tuy độc lập sở hữu nhau music có quan hệ chặt chẽ và là tiền đề cho nhau. Thí dụ: để đạt được phần tiêu xác định những khía cạnh nguyên nhân (phần tiêu thứ 2) người ta cần dùng những kết quả thu được lúc thực hành phần tiêu mô tả sự phân bố tần số bệnh tật trong cùng đồng (phần tiêu thứ 1). Để đề xuất được những biện pháp can thiệp phòng chống dịch thì cần có kết quả qua thực hành phần tiêu thứ 1 và thứ 2.
Đối tượng của dịch tễ học
Quần thể
Quần thể người là đối tượng thứ 1 trong Dịch tễ học và được xác định là những cùng đồng người có trong những khu vực địa lý, sinh cảnh hoặc hành chính khác nhau. Tùy thuộc} theo độ lớn và bắc buộc xem dịch tễ mà người ta có thể chia ra:
Quần thể toàn bộ (dân cư của 1 tỉnh, huyện, vùng…).
Quần thể có nguy cơ mắc bệnh, hoặc nguy cơ cao (tân binh new vào vùng sốt rét, công nhân mỏ than làm cho trong hầm lò…).
Quần thể bệnh, tàn tật, có di chứng sau bệnh hoặc chết do bệnh.
Những quần thể được chọn ra làm cho đối tượng chính cho những nghiên cứu Dịch tễ học được gọi là quần thể xem hay quần thể định danh.
Những quần thể đối tượng trên lại có thể được phân ra những nhóm theo đặc biệt tuổi tác, nam nữ, nghề nghiệp, mức sống… và được xem xét về những chỉ số về sức khoẻ và bệnh tật trong những điều kiện tĩnh tại hoặc biến động theo thời kì và ko gian.
Bệnh
Là đối tượng thứ 2 của Dịch tễ học, được xác định là mọi loại bệnh tật xảy ra sở hữu mức độ khác nhau trong quần thể người, bao gồm:
Trước hết là toàn bộ những bệnh tật đã được định nghĩa rõ ràng, tuy nhiên nhiều đặc điểm dịch tễ và những khía cạnh nguyên nhân luôn cần được làm cho rõ thêm.
Gần như những bệnh truyền nhiễm, bệnh nội khoa, ngoại khoa, những bệnh mạn tính, những thể ung thư, những chấn thương và tai nạn giao thông, tai nạn nghề nghiệp… được xếp vào nhóm đối tượng này.
Bên cạnh bệnh tật (đã được hiểu biết tương đối toàn bộ và có định nghĩa, tên gọi rõ ràng) dịch tễ học còn để ý tới cả những trạng thái ko bình thường về sức khoẻ mà ko cần là bệnh: Suy dinh dưỡng hoặc béo phì, stress, tự động tử, tai nạn, bạo lực…
Phương pháp đề cập dịch tễ học
Chỉ tiêu
Y học lâm sàng
Dịch tễ học
Đối tượng
1 người bệnh
1 căn bệnh trong cùng đồng
Nội dung
Xác định 1 cơ thể mắc bệnh sở hữu những quy trình sinh bệnh lý xảy ra trên người bệnh.
Xác định 1 bệnh trạng trong cùng đồng sở hữu những nguyên nhân nội sinh và ngoại sinh làm cho xuất hiện, lan truyền bệnh
Phần đích
Tìm 1 phác đồ điều trị tối ưu cho bệnh nhân (khỏi, ko biến chứng, ko tử vong.
Xây dựng 1 chương trình y tế can thiệp để nâng cao sức khoẻ cùng đồng.
Theo dõi
Sự thay đổi đổi của những dấu hiệu lâm sàng, cận lâm sàng của người bệnh đấy.
Sự thay đổi đổi của những chỉ số mắc bệnh và tử vong trong cùng đồng đấy
Đánh giá
Sự suy giảm những dấu hiệu lâm sàng, cận lâm sàng, và sự phục hồi những chức năng của cơ thể
Sự suy giảm những chỉ số mắc bệnh và tử vong trong và sau can thiệp so sở hữu trước can thiệp.
Nhiệm vụ, nội dung và phương pháp nghiên cứu của dịch tễ học
Nhiệm vụ
Xác định nguyên nhân gây bệnh: Chỉ 1 số ít bệnh có 1 nguyên nhân duy nhất là gene, còn gần như những bệnh khác là kết quả của sự tương tác giữa khía cạnh gen và môi trường. Nhiệm vụ của dịch tễ học là cần tìm ra mối tương tác đấy.
Nghiên cứu quy trình tự động nhiên của bệnh: Là diễn biến tự động nhiên của bệnh lúc ko có sự can thiệp của con người. Nghiên cứu quy trình tự động nhiên của bệnh có giá trị trong việc tìm hiểu nguyên nhân gây bệnh và tìm những biện pháp phòng ngừa thích hợp.
Mô tả thực trạng sức khỏe cùng đồng: Thực trạng sức khỏe cùng đồng được đánh giả bằng chỉ số mắc bệnh và tử vong, làm cho cơ sở cho việc lập kế hoạch chăm sóc sức khỏe cùng đồng.
Đánh giá hiệu quả của những biện pháp can thiệp bằng bí quyết so sánh tỷ lệ mắc bệnh trước, trong và sau quy trình can thiệp.
Nội dung – DTH mô tả (môt tả trường hợp bệnh/chùm bệnh; mô tả tương quan; mô tả cắt ngang):
Mô tả bệnh trạng sở hữu sự phân bố tần số của chúng dưới những góc độ con người – ko gian – thời kì. Mô tả những khía cạnh nguy cơ có liên quan tới hiện tượng sức khoẻ đấy để hình thành giả thuyết nhân quả giữa những khía cạnh nguy cơ sở hữu bệnh cần nghiên cứu, làm cho tiền đề cho những nghiên cứu phân tách tiếp theo.
DTH phân tách (nghiên cứu Bệnh chứng và thuần tập): Phân tách những dữ kiện thu thập được từ dịch tễ học mô tả nhằm kiểm định những giả thuyết được hình thành từ dịch tễ học mô tả, trên cơ sở đấy, đè xuất những biện pháp phòng chống dịch bệnh sát hợp và có hiệu quả.
DTH thực nghiệm đề cập tới những thử nghiệm lập lại mô hình quy trình dịch bệnh hoặc những biện pháp, can thiệp sở hữu quy mô toàn bộ hay tại 1 số khâu của quy trình dịch, trong phạm vi phòng thí nghiệm hay tại thực địa, cùng đồng, nhằm phần đích tìm hiểu sâu về những quy luật phát sinh và lan tràn bệnh tật, nhằm khẳng định thêm những mối quan hệ nhân – quả, hoặc góp phần đánh giá hiệu lực, hiệu quả những giải pháp, biện pháp can thiệp phòng chống dịch tại cùng đồng.
Xây dựng mô hình lý thuyết khái quát đề cập tới những mô hình của những bệnh tật trong quần thể nghiên cứu dựa trên kết quả của những nội dung Dịch tễ học mô tả, phân tách và thực nghiệm. Tùy thuộc} theo kỹ thuật khái quát mà người ta có mô hình lý thuyết, hoặc mô hình toán học của dịch bệnh. Người ta tiến hành đánh giá sự đúng đắn của mô hình trước lúc đưa ra vận dụng vào việc khảo sát và tiên đoán dịch bệnh nghiên cứu trên 1 quần thể khác có những khía cạnh yêu thích cho từng mô hình.
Chu trình nghiên cứu của dịch tễ học
Mọi hoạt động điều tra, nghiên cứu của Dịch tễ học suy cho cùng nhằm trả lời 2 câu hỏi: Nguyên nhân của bệnh tật trong cùng đồng là gì và phòng, chống bệnh dịch như thế nào. Bởi phần đích cuối cùng của Dịch tễ học là phòng và chống dịch bệnh. Vì vậy, để phòng và chống dịch thực sự hiệu quả, ko thể ko tìm hiểu về nguyên nhân gây bệnh.
Quy trình nghiên cứu, tìm hiểu nguyên nhân gây bệnh để rồi từ những hiểu biết đấy, xây dựng kế hoạch phòng chống dịch hiệu quả được thực hành theo 1 chu trình, gọi là chu trình dịch tễ học.
Lúc nghiên cứu bất kỳ bệnh nào trong cùng đồng, bao giờ Dịch tễ học cũng khởi đầu bằng nghiên cứu mô tả sự phân bố bệnh tật cùng những khía cạnh nguy cơ trong cùng đồng theo những đặc biệt của con người, ko gian và thời kì. Bên cạnh phần đích phân phối cơ sở cho việc lập kế hoạch chăm sóc, bảo vệ sức khỏe cùng đồng, nghiên cứu mô tả còn hình thành giả thuyết về quan hệ nhân quả giữa những khía cạnh nguy cơ sở hữu bệnh. Vì nghiên cứu mô tả chỉ rõ những nhóm người có tỷ lệ mắc cao hoặc thấp sở hữu bệnh đấy và đặt câu hỏi tại sao lại có sự khác nhau đấy.
Từ những giả thuyết của nghiên cứu mô tả, nghiên cứu phân tách dịch tễ học sẽ kiểm định giả thuyết đấy là đúng hay sai. Tuy nhiên những nghiên cứu phân tách dịch tễ học ko chỉ làm cho nhiệm vụ xác nhận hoặc loại bỏ giả thuyết đã nêu, mà còn tạo tiền đề cho những nghiên cứu mô tả new để dẫn tới những giả thuyết nhân quả new, tại mức cao hơn, chi tiết hơn. Rồi những giả thuyết new này lại được tiếp tục kiểm định bằng những nghiên cứu phân tách new. Cứ như vậy, quy trình này được tiếp tục thành vòng tròn cho tới lúc hài hòa nhân – quả (tức quan hệ giữa nguyên nhân – bệnh tật) được xác lập sắp nhất sở hữu chân lý.
Sau thời điểm những giả thuyết về mối quan hệ nhân quả được kiểm định là đúng bằng những nghiên cứu phân tách dịch tễ học, những nghiên cứu can thiệp tất nhiên sẽ được đặt ra, nhằm làm cho giảm tại mức thấp nhất bệnh tật và tử vong trong cùng đồng. Tất nhiên, giả dụ những biện pháp can thiệp ko hoàn toàn vô hại thì trước lúc triển khai tại cùng đồng, người ta cần tiến hành nghiên cứu thực nghiệm để đánh giá mức độ an toàn của biện pháp đấy (thí dụ đánh giá tính an toàn của 1 vắc xin new hoặc 1 thuốc new trước lúc dùng trong cùng đồng). Trường hợp những nghiên cứu phân tách dịch tễ học chỉ ra được những nguyên nhân new của bệnh, chính xác hơn, sắp sở hữu chân lý hơn thì những biện pháp can thiệp phòng và chống dịch cũng được điều chỉnh cho yêu thích sở hữu nhận thức new. Đồng thời, nghiên cứu can thiệp ko chỉ có nhiệm vụ làm cho giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong, mà còn thông qua những biện pháp can thiệp, góp phần chứng minh vai trò của những khía cạnh nguy cơ trong cùng đồng. Bởi vì, giả dụ sau thời điểm biện pháp can thiệp loại bỏ hoặc giảm bớt 1 khía cạnh nguy cơ nào đấy trong cùng đồng (đã được nghiên cứu phân tách chỉ ra) mà tỷ lệ new mắc giảm chứng tỏ khía cạnh nguy cơ đấy là nguyên nhân gây bệnh; giả dụ tỷ lệ new mắc ko thay đổi đổi chứng tỏ khía cạnh đấy ko có liên quan tới bệnh và giả dụ tỷ lệ new mắc nâng cao lên chứng tỏ khía cạnh đấy ko những ko cần là nguyên nhân gây bệnh mà còn là khía cạnh bảo vệ.
Và để xem xét những biện pháp can thiệp có thực sự hiệu quả hay ko, người ta cần tiến hành những cuộc điều tra đánh giá. Những điều tra, đánh giá này dùng phương pháp nghiên cứu mô tả để xác định sự thay đổi đổi tỷ lệ mắc bệnh và tử vong trước, trong và sau quy trình can thiệp. Trường hợp tỷ lệ new mắc bệnh và tử vong trong và sau quy trình can thiệp giảm đi so sở hữu trước can thiệp, chứng tỏ những biện pháp đấy đã có hiệu quả.
Bằng những bước nghiên cứu như vậy, giả dụ chân lý được tiếp cận, cuối cùng người ta có thể xây dựng được mô hình dịch tễ học cho việc phòng và chống những bệnh trạng đã nghiên cứu.
Quy trình tự động nhiên của bệnh – Những cấp độ dự phòng
Bất kỳ bệnh nào, giả dụ ko có sự can thiệp của con người (can thiệp phòng và điều trị) cũng có thời kì tiến triển nhất định, từ trạng thái khỏe mạnh tới lúc mắc bệnh rồi tiếp tục khỏi bệnh (hoàn toàn hoặc ko hoàn toàn) hoặc chết. Trong từng bệnh cụ thể, tại những bệnh nhân khác nhau có thể có sự khác biệt về chi tiết. Tuy nhiên, quy trình diễn biến bệnh thường theo 1 quy luật chung và xảy ra trong 1 khoảng thời kì nhất định. Người ta gọi đấy là quy trình tự động nhiên của bệnh hoặc lịch sử tự động nhiên của bệnh. Nghiên cứu quy trình tự động nhiên của bệnh ko chỉ có giá trị trong việc tìm hiểu những khía cạnh nguy cơ gây bệnh mà còn là cơ sở cho việc phòng ngừa (đặt ra những cấp độ dự phòng) và kiểm soát bệnh dịch.
Quy trình tự động nhiên của bất kỳ bệnh nào cũng được chia làm cho 4 giai đoạn, từng giai đoạn có thể dài ngắn khác nhau tùy thuộc} từng bệnh cụ thể.
Quy trình tự động nhiên của bệnh
Giai đoạn cảm nhiễm
Là giai đoạn cơ thể chưa mắc bệnh nhưng khởi đầu phơi nhiễm sở hữu những khía cạnh nguy cơ có thể dẫn tới mắc bệnh tương ứng. Thí dụ: Hút thuốc lá, uống rượu, ăn nhiều mỡ… có thể dẫn tới bệnh ổ vành.
Trên giai đoạn này, có những khía cạnh nguy cơ ko thể thay đổi đổi được như tuổi, giới, chủng tộc, dân tộc, di truyền, lịch sử gia đình… nhưng cũng có nhiều khía cạnh nguy cơ có thể thay đổi đổi để làm cho giảm khả năng vươn lên là thành bệnh như thôi hút thuốc lá, thôi uống rượu, ăn giảm mỡ…
Cần nhấn mạnh rằng: Ko cần bất cứ cá thể nào phơi nhiễm sở hữu khía cạnh nguy cơ cũng mắc bệnh và cũng ko thể đảm bảo rằng những người ko phơi nhiễm sở hữu khía cạnh nguy cơ thì sẽ ko mắc bệnh. Bởi vì từng loại bệnh đều có lưới nguyên nhân (gồm cả nội sinh – ngoại sinh) riêng mà chúng ta ko thể hiểu hết được. Tuy nhiên, việc làm cho giảm khía cạnh nguy cơ vững chắc chắn sẽ làm cho giảm khả năng vươn lên là thành bệnh.
Giai đoạn tiền lâm sàng
Là giai đoạn cơ thể vẫn chưa có diển tả triệu chứng nào có thể tìm ra được bằng lâm sàng, nhưng khởi đầu đã có diển tả bệnh nguyên nhân hậu quả của sự tác động hỗ trợ giữa khía cạnh nguy cơ sở hữu cơ thể.
Thí dụ: Người ta đã thấy có dấu hiệu xơ cứng ổ máu trước lúc xuất hiện bệnh ổ vành; sự tổn thương tại mức vi thể trong những tế bào gan tại những người có HbsAg(+) và tiếp tục vươn lên là thành viêm gan mãn.
Giai đoạn lâm sàng
Tới giai đoạn này, cơ thể đã có thay đổi đổi về thực thể và chức năng đủ lớn để diển tả thành những triệu chứng lâm sàng và hoàn toàn có thể chẩn đoán được bệnh bằng phương pháp lâm sàng.
Trong nhiều trường hợp, nhất là sở hữu những bệnh ko truyền nhiễm, người ta thường chia bé giai đoạn này để tạo điều kiện thuận tiện cho việc điều trị và tạo cơ sở cho những nghiên cứu dịch tễ học. Sự phân chia này có thể dựa trên những căn cứ:
Tổn thương thực thể: Vùng vị trí, kích thước khối u, loại tế bào ung thư, di căn tới cơ quan khác hay chưa…
Tổn thương chức năng: Hạn chế vận động thể lực, tổn thương tinh thần, tình cảm…
Dựa trên dữ kiện điều trị: Ăn kiêng, giảm vận động hoặc bất động…
Giai đoạn hậu lâm sàng
Sau giai đoạn lâm sàng, quy trình bệnh bước vào thời kỳ kết thúc bệnh sở hữu 1 trong 2 khả năng: Khỏi (hoàn toàn, ko hoàn toàn) hoặc tử vong. Nhiều bệnh tiến tới khỏi hoàn toàn, ko để lại bất kỳ di chứng nào. 1 số bệnh khác có thể để lại những di chứng hay khuyết tật nhất định, thậm chí tử vong. Khuyết tật được hiểu là bất kỳ hạn chế nào về chức năng, thực thể dẫn tới sự suy giảm hoạt động của con người nhất thời hoặc thời gian dài dài.
Thực ra cho tới nay, người ta vẫn chưa có hiểu biết toàn bộ về quy trình tự động nhiên của bệnh (sở hữu hầu hết những bệnh) đối sở hữu con người, cũng như chưa hiểu toàn bộ tại sao có 1 số người có tiếp xúc sở hữu 1 số khía cạnh nguy cơ nhưng lại ko mắc bệnh. Chính vì vậy, sắp đây có những nghiên cứu trên những nhóm siêu đông người và trong thời kì dài để dần dần giải đáp những câu hỏi đấy.
Những cấp độ dự phòng
Dự phòng cấp 1
Phòng cho người khoẻ ko mắc bệnh, bao gồm 2 biện pháp chủ yếu là nâng cao sức khoẻ ko đặc hiệu (tạo điều kiện phải chăng về ăn, tại, mặc, thể dục thể thao…) và những biện pháp bảo vệ đặc hiệu (gây miễn dịch đặc hiệu bằng vắc xin hoặc kháng huyết thanh).
Dự phòng cấp 2
Chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời, để có thể chữa khỏi hẳn ngay từ đầu, hoặc làm cho chậm quy trình tiến triển của bệnh. Dự phòng cấp 2 được thực hành bằng những cuộc điều tra, giám sát dịch tễ học hoặc bằng những cuộc sàng tuyển tìm ra hàng loạt. Sở hữu những bệnh truyền nhiễm, việc chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời để nhanh chóng cắt đứt nguồn truyền nhiễm là biện pháp dự phòng cấp 2 cho người bệnh, đồng thời cũng là biện pháp dự phòng cấp 1 cho những người xung quanh hoặc những người sẽ tiếp xúc sở hữu họ.
Dự phòng cấp 3
Điều trị hăng hái, triệt để sở hữu hiệu quả cao nhất} cho những người đã mắc bệnh nhằm hạn chế tử vong, tàn tật và phục hồi những chức năng 1 bí quyết phải chăng nhất có thể được.
Lý thuyết đa nguyên nhân trong Dịch tễ học
Mô hình mạng
Bất kỳ bệnh dịch nào trong cùng đồng cũng là hậu quả của 1 số khía cạnh nguyên nhân nhất định gọi là lưới nguyên nhân. Đồng thời, 1 khía cạnh nguyên nhân nào đấy có thể gây ra nhiều bệnh dịch khác nhau gọi là lưới hậu quả. Và lúc 1 khía cạnh nguyên nhân sinh ra 1 bệnh để rồi bệnh này lại là nguyên nhân của bệnh khác được gọi là chuỗi nhân quả.
Hình: Sơ đồ lưới nguyên nhân
Hình: Sơ đồ lưới hậu quả
Hình: Sơ đồ chuỗi nhân – quả
Như vậy, mô hình mạng phân tách nguyên nhân của 1 bệnh nào đấy trong cùng đồng phụ thuộc vào nhiều khía cạnh. Những khía cạnh này đan xen và tác động lẫn nhau tạo thành mạng lưới. Chính vì vậy được gọi là mô hình mạng.
Mô hình tam giác
Là mô hình được dùng đa dạng từ thời gian dài để phân tách nguyên nhân của những bệnh truyền nhiễm và hiện nay vẫn còn thấy trong những tài liệu dịch tễ học.
Tam giác dịch tễ học gồm: Tác nhân, vật chủ, môi trường. Mô hình này cho rằng lúc nghiên cứu bất kỳ bệnh nào cũng cần phân tách toàn bộ cha thành phần này, trong đấy bất kỳ thành phần nào thay đổi đổi đều có thể kéo theo sự gia nâng cao hay giảm đi của bệnh.
Vật chủ: là cơ thể con người sở hữu những đặc biệt của riêng nó như chế độ ăn, tình trạng miễn dịch, hệ gen di truyền…
Môi trường: là tập hợp những khía cạnh của môi trường nói chung như kinh tế, văn hóa, phong tục, dân trí…
Tác nhân: là những khía cạnh lý, hóa, sinh học…
Sự tương tác (dù ít, dù nhiều) của khía cạnh môi trường sở hữu bệnh tật là rõ ràng cả sở hữu bệnh truyền nhiễm và ko truyền nhiễm. Tuy nhiên, khía cạnh tác nhân chỉ thực sự rõ ràng sở hữu những bệnh truyền nhiễm: đấy chính là khía cạnh sinh học, cụ thể là mầm bệnh (vi rút, vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm…). Còn sở hữu gần như những bệnh ko truyền nhiễm, khía cạnh tác nhân lại chưa rõ ràng như bệnh ung thư, tâm thần, bệnh ổ vành, viêm khớp dạng thấp…
Mô hình bánh xe
Là mô hình phân tách mối quan hệ của người sở hữu môi trường, trong đấy:
Con người là vòng tròn tại giữa sở hữu hệ thông tin di truyền của mình (G – gene). Xung quanh là cha mảnh (a, b, c) biểu thị cho cha loại môi trường bao quanh con người.
(a) là môi trường sinh học, bao gồm những khía cạnh như tác nhân gây bệnh (vi rút, vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm…), quần thể động, thực vật, những loại côn trùng trung gian truyền bệnh…
(b) là môi trường xã hội như dân số, mật độ dân số, tổ chức xã hội; dân tộc, trình độ văn hóa, phong tục, tình trạng kinh tế – xã hội, dân trí…
(c) là môi trường lý, hóa học như ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, ko khí… Ngày nay do công nghiệp ko ngừng vươn lên là, những khía cạnh lý, hóa học tại đây còn bao hàm cả những khía cạnh ô nhiễm môi trường do hoạt động sinh sống và chế tạo marketing của con người tạo ra.
Độ lớn của những thành phần trong bánh xe phụ thuộc vào từng bệnh cụ thể. Thí dụ sở hữu bệnh đái tháo đường, ngày nay người ta đã chứng minh là do gen di truyền nên phần G (di truyền) chiếm vai trò chủ yếu. Bên cạnh ra phần (b) (môi trường xã hội) cũng đóng vai trò nhất định vì thói quen ăn nhiều đường sẽ tạo thời cơ cho bệnh vươn lên là. Ngược lại, bệnh sốt rét phần (a) môi trường sinh học lại đóng vai trò quyết định, phần (b) và (c) (môi trường xã hội và lý, hóa học) cũng đóng vai trò nhất định và phần G (gene) đóng vai trò thấp nhất. Giống như mô hình mạng, mô hình này đòi hỏi cần xác định nhiều khía cạnh xuất xứ nhưng ko nhất thiết cần nhấn mạnh tới tác nhân gây bệnh (vi rút, vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm…). Thí dụ sở hữu bệnh sốt rét, mô hình này ko nhất thiết nhấn mạnh tới ký sinh trùng sốt rét mà chỉ để ý tới muỗi Anopheles có chứa ký sinh trùng sốt rét; bệnh dại ko nhất thiết nhấn mạnh tới vi rút dại mà chỉ để ý tới những động vật mắc bệnh dại có khả năng cắn người…
Những loại nguyên nhân
Nguyên nhân nội sinh và ngoại sinh
Trường hợp căn cứ vào vùng vị trí xuất phát trong cơ chế gây bệnh dịch tại cùng đồng, ta sẽ có nguyên nhân nội sinh và ngoại sinh:
Nguyên nhân nội sinh: Là hầu hết những khía cạnh sinh học của từng cá thể như: Tuổi, giới, di truyền, nhóm máu, miễn dịch (cả miễn dịch thu được sau tiêm vắc xin hoặc sau nhiễm trùng tự động nhiên)… Những khía cạnh nội sinh có vai trò siêu quan yếu, nhiều lúc là quyết định tới sự hình thành bệnh dịch tại cùng đồng.
Nguyên nhân ngoại sinh: Là nhóm những nguyên nhân vô cùng phong phú và đa dạng, bao gồm những khía cạnh của môi trường tự động nhiên: Khí hậu, thời tiết, thổ nhưỡng, sinh địa cảnh, quần thể động – thực vật, côn trùng, vi sinh vật… và môi trường xã hội: Dân tộc, chủng tộc, phong tục tập quán, thói quen, dân trí, nghề nghiệp, tình trạng kinh tế xã hội… Gần như những nguyên nhân gây bệnh thường có xuất xứ từ khía cạnh ngoại sinh.
Nguyên nhân cần và nguyên nhân đủ
Trường hợp căn cứ vào vai trò và mức độ quan yếu của từng khía cạnh nguy cơ, ta có nguyên nhân cần và nguyên nhân đủ.
Nguyên nhân cần: Là nguyên nhân ko thể thiếu trong cơ chế bệnh sinh, vì vậy còn được gọi là khía cạnh xuất xứ. Nguyên nhân cần đặc biệt thấy rõ trong những bệnh truyền nhiễm. Thí dụ: Trường hợp ko có vi khuẩn lao thì người ta sẽ ko thể mắc lao.
Tuy nhiên, chỉ có nguyên nhân cần ko thôi, chưa vững chắc đã đủ, chưa vững chắc đã mắc bệnh lao. Bằng chứng là có nhiều người nhiễm vi khuẩn lao (có phản ứng Mantoux (+)) mà ko vươn lên là thành bệnh lao. Vì vậy còn cần những nguyên nhân phối hợp, bổ trợ nhất định: Hút thuốc lá, uống rượu, suy giảm miễn dịch, suy dinh dưỡng, điều kiện sống chật chội, chen chúc, nhiễm lạnh… Những nguyên nhân này được gọi là nguyên nhân góp phần.
Nguyên nhân đủ: Là tập hợp nguyên nhân cần và nguyên nhân góp phần để tạo nên 1 bệnh dịch nào đấy trong cùng đồng.
Những khía cạnh nguyên nhân cần và nguyên nhân đủ còn được gọi bằng tên khác là những khía cạnh nguy cơ của bệnh.
Nhiệm vụ của dịch tễ học là cần tìm ra khía cạnh nguyên nhân cần và nguyên nhân góp phần của 1 bệnh nào đấy. Tuy nhiên, việc tìm được hết những khía cạnh nguy cơ của 1 bệnh nào đấy là vấn đề khó và chỉ có giá trị lý thuyết. Trong thực hành phòng chống dịch, người ta thường chỉ can thiệp vào 1 hoặc vài khía cạnh nguy cơ khả thi nhất và có tác dụng nhất chứ ko nhất thiết cần can thiệp vào hầu hết những khía cạnh nguy cơ. Thí dụ: Dùng vắc xin để phòng bệnh bại liệt…
Vai trò và phạm vi nghiên cứu của dịch tễ học hiện nay
Vai trò
Góp phần xây dựng những chính sách, chiến lược y tế cho những cấp, đặc biệt là cấp quốc gia; xác định những ưu tiên về đầu tư trong chăm sóc sức khoẻ cùng đồng.
Đặt cơ sở cho việc đề xuất kế hoạch, chương trình chăm sóc sức khoẻ cùng đồng 1 bí quyết khoa học và hiệu quả.
Trang bị những phương pháp nghiên cứu dịch tễ học để đánh giá hiệu quả của những kế hoạch, chương trình chăm sóc sức khoẻ cùng đồng.
Trang bị cơ sở 1ý thuyết và thực tế để xây dựng những mô hình, những thường quy giám sát, góp phần phòng chống dịch bệnh trong cùng đồng.
Phạm vi nghiên cứu
Dịch tễ học những bệnh nhiễm trùng – truyền nhiễm;
Dịch tễ học những bệnh ko truyền nhiễm: Những bệnh về tim ổ, xương khớp, gan thận, ung thư…;
Dịch tễ học những bệnh do môi trường và lao động;
Dịch tễ học tai nạn và thảm hoạ;
Dịch tễ học lâm sàng: Giúp những nhà lâm sàng chẩn đoán sớm, tiên lượng và đánh giá hiệu quả điều trị.
Dịch tễ học quân sự: Là 1 chuyên ngành riêng của Y học quân sự của mọi quân đội. Nghiên cứu những khía cạnh tương tác tới sức khoẻ và bệnh tật của cùng đồng quân nhân trong điều kiện thời bình và thời chiến.
