Tâm lý gia người Mỹ gốc Do Thái, Daniel Kahneman, chiếm 1 vùng độc đáo trong lịch sử giải Nobel: Ông được trao giải Nobel 2002 về khoa kinh tế mặc dầu chưa hề học qua bất kỳ 1 khóa học nào về ngành này. Những khám phá thực nghiệm (empirical findings) của ông đi ngược lại tiền đề (premise) là con người có khuynh hướng suy nghĩ và hành đông 1 phương pháp thuần lý, 1 tiền đề mà trước đấy những lý thuyết kinh tế vẫn thường xem là sự thực hiển nhiên.
Trong 1 tác phẩm bán đắt hàng hàng đầu mang trong mình tựa đề ‘Tư Duy, Nhanh và Chậm’ (Considering, Quick and Sluggish), Daniel Kahneman phân loại 2 phương thức tư duy tương phản: Tư duy nhanh mang trong mình tính phương pháp quyết đoán, bản năng (instinctive) và đi theo xúc cảm; và Tư duy chậm thì cân nhắc, có chủ ý, và căn cứ trên lôgíc.
Tính quyết đoán của tư duy nhanh xử dụng những lối đi tắt tư duy mà tiếng Anh gọi là pondering shortcuts hay heuristics, và những khuynh hướng, tâm thế tư duy (pondering mindsets) mà Kahneman gọi là cognitive biases.
Tĩnh từ cognitive có nghĩa là liên lạc tới tư duy hay suy nghĩ. Từ bias nghĩa đen là độ nghiêng lệch hay đường chéo, và nghĩa bóng là khuynh hướng, thành kiến hay thiên vị. Do đấy, cognitive bias là những khuynh hướng thiên vị trong tư duy làm cho con người thiên về 1 chiều hướng nào đấy trong phương pháp suy nghĩ của họ 1 phương pháp vô thức và mặc định (default), và thường dẫn tới những lệch lạc và sai lầm trong tư duy.
Sau đây là vài khuynh hướng tư duy mà ta cần lưu ý:
1. Affirmation bias: Người ta thường có khuynh hướng đi tìm, dể tin hay đánh giá cao những thông tin, sự việc hay diễn đạt có khả năng xác nhận (verify) và củng cố (reinforce) những định kiến (preconceptions) của mình về 1 vấn đề nào đấy. Khuynh hướng tư duy này tiếng Anh gọi là affirmation bias (khuynh hướng muốn định kiến mình được xác nhận). Khuynh hướng này làm cho người ta vươn lên là khả năng nghe và thấy 1 phương pháp chọn lọc (selective listening to and seeing), và tự động động đưa những điều tai nghe mắt thấy qua 1 bộ lọc tư duy (psychological filter) hay 1 lăng kính để xử lý và loại bỏ những gì ko hợp sở hữu định kiến hay xúc cảm của mình. Đây là lối suy nghĩ mặc định của người đang trên trọ tại Nhà Trắng, sở hữu 1 thành tích vô tiền khoáng hậu trong việc phương pháp chức bất kỳ cùng sự viên nào dám bất đồng ý kiến sở hữu mình. Affirmation bias làm cho người ta sống trong những ‘buồng tiếng vang’ (echo chambers), chỉ nghe tiếng nói của chính mình vang vọng lại. Có thể nói đây là cản lực lớn nhất cho 1 tinh thần phóng khoáng, 1 đầu óc mở rộng có khả năng đón nhận những tư duy new lạ.
2. Optimism bias: Lạc quan là 1 đức tính phải chăng vì giúp con người tin tưởng vào tương lai, có được khả năng phục hồi (resilience) để trỗi dậy sau từng thất bại, hăng hái, thấy và cảm nhận được những dòng hay đẹp của cuộc sống. Nhưng người có khuynh hướng lạc quan thái quá trong tư duy (optimism bias) thường chủ quan, phóng đại xác suất thành công và xem nhẹ những hệ quả tiềm năng xấu hoặc những rủi ro thực sự. Đây là hiệu ứng đà điểu (ostrich impact), 1 ẫn dụ lấy từ hình ảnh con đà điểu chôn vùi đầu vào cát để ko buộc phải nhìn thấy những đe dọa đang tới sắp. Trong đại dịch Covid-19 hiện giờ, dân chúng và nền kinh tế Hoa Kỳ đang buộc phải gánh chịu tác hại thê thảm của khuynh hướng tư duy lạc quan mù quáng của vị Tổng thống thứ 45 đã khinh thường tầm mức mối nguy hiểm của virus Corona lúc đại dịch khởi đầu xuất hiện trên đất Mỹ.
3. Gender bias – Thiên vị về nam nữ: Đây là tập hợp của những thành kiến và định kiến có tính phương pháp đối xữ phân biệt trên cơ bản nam nữ, nhất là đối sở hữu phụ nữ, chẳng hạn như ý tưởng là phụ nữ thì buộc phải nhu mì, bé nhẹ, hoặc ko thích hợp cho 1 số lãnh vực hay công việc cần nhiều chất xám. Quý khách có thể đọc thêm về chủ đề này trong bài viết về nạn đối xử phân biệt sở hữu phụ nữ trên trang FaceBook: sentayho.com.vn/Englishfortuduy/posts/647232359027014?__tn__=Ok-R
4. Ingroup-Outgroup bias – Thiên vị nhóm trong nhóm bên cạnh: Những tuần lễ vừa qua đã chứng kiến sự phẫn nộ của những thành phần cấp tiến tại Mỹ và nhiều quốc gia khác trên thế giới trước dòng chết thương tâm và vô lý của George Floyd, 1 người Mỹ da màu sắc, lúc bị 1 viên cảnh sát da trắng dùng đầu gối chèn vào cổ cho tới lúc tắt thở. Phong trào Black Lives Matter (Mạng sống người da đen cũng đáng quý) đã bùng lên khắp nơi, và là 1 nhắc nhở cho mọi người rằng tệ nạn kỳ thị màu sắc da vẫn là 1 dịch bệnh nguy hiểm ko kém Covid-19. 1 trong những cơ nguyên chính của kỳ thị chủng tộc là khuynh hướng cho rằng cùng đồng hay tập thể của ta thì phải chăng, thì ưu việt hơn những cùng đồng hay tập thể khác. Khuynh hướng tư duy lệch lạc này tiếng Anh gọi là Ingroup-Outgroup bias, và thường được củng cố bởi lối suy nghĩ ‘vơ đủa cả nắm’ mà tiếng Anh gọi là over-generalisation. Chỉ cần 1 thiểu số tội phạm trong 1 cùng đồng nào đấy cũng đủ để người ta kết luận rằng đấy là 1 cùng đồng xấu xa. Chính lối tư duy nguy hiểm này đã cho phép đảng Quốc Xã của Hitler dán nhãn cho cả dân tộc Do Thái là sâu bọ và đưa hơn 6 triệu sinh linh vô tội vào cơn ác mộng diệt chủng thời thế chiến thứ 2.
Trong bối cảnh của cuộc khủng hoảng y tế và kinh tế do đại dịch Covid-19 gây ra, sự sợ hãi và lòng nghi kỵ đang thổi bùng ngọn lữa kỳ thị chủng tộc và bài ngoại trong nhiều xã hội và quốc gia trên thế giới. Thiết tưởng mỡi người trong chúng ta đều nên chậm lại trong tư duy để nhận diện đâu là những lệch lạc, thiên vị trong tư duy của mình, và để suy nghĩ, tìm hiểu tới nơi tới chốn lúc đối mặt sở hữu những thông tin chưa rõ thực hư, hay những vấn đề khó khăn trong đời sống cá nhân hay trong xã hội.
“5 p.c of the individuals suppose; ten p.c of the individuals suppose they suppose; and the opposite eighty-five p.c would slightly die than suppose.” Thomas A. Edison
“5 phần trăm con người suy nghĩ; mười phần trăm nghĩ là mình suy nghĩ; và 8 mươi lăm phần trăm còn lại thà chết còn hơn suy nghĩ.” – Thomas A. Edison
“Chances are you’ll consider that you’re liable for what you do, however not for what you suppose. The reality is that you’re liable for what you suppose, as a result of it’s only at this stage that you could train alternative. What you do comes from what you suppose. ” Marianne Williamson
“Bạn có thể nghĩ rằng mình có trách nhiệm đối sở hữu việc mình khiến, nhưng ko có trách nhiệm sở hữu những gì mình suy nghĩ. Sự thực là bạn có trách nhiệm sở hữu những gì mình suy nghĩ, vì chỉ trên bình diện này bạn new có sự lựa chọn. Những gì bạn khiến khởi nguồn từ tư duy của bạn.” – Marianne Williamson
