1. Khái niệm thơ ca
Thơ (hay thơ ca, thi ca) là hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống có những cảm xúc chất chứa, cô đọng, những tâm trạng dạt dào, những tưởng tượng mạnh mẽ, trong ngôn ngữ hàm xúc, giàu hình ảnh, và nhất là có nhịp điệu.
Thơ là dạng thức ban đầu của văn học. Ngoại trừ thần thoại thời nguyên thủy tồn tại chủ yếu dưới những hình thức cúng tế, lễ hội, những hình thức thức văn học ban đầu như sử thi, kịch, thơ trữ tình đều là thơ ca, tức là ngôn ngữ có nhịp điệu. Sở hữu nhiều nền văn học, trong đấy có văn học Việt Nam, thơ ca ra đời siêu nhiều ngày rồi văn xuôi new xuất hiện. Trải qua quy trình lịch sử vươn lên là nhiều ngày dài, thơ ca đã hình thành được những hình thức cực kì đa dạng, từ thơ sử thi dài hàng chục vạn câu tới những bài thơ siêu ngắn, chỉ có 2, 3, 4 dòng như thơ tứ tuyệt, thơ haiku…
2. Đặc thù của thơ
Về nội dung, thơ là là sự thổ lộ tình cảm mãnh liệt đã được ý thức. Tính trữ tình là đặc biệt nổi bật nhất của nội dung thơ. Đối tượng của thơ là hứng thú tinh thần. Nhiệm vụ chính của thơ là gợi lên cho ý thức nhận biết sức mạnh của cuộc sống tinh thần và hầu hết những gì lay động, làm cho xúc động người đọc. Thơ ko chú trọng miêu tả sự vật bên bên cạnh, ko nhắc những sự việc xảy ra mà nghiêng về diển tả những cảm xúc nội tâm, những tình cảm, cảm nhận của con người trước sự việc, giúp ta hiểu hơn con người chủ thể bên trong. Chẳng hạn bài Tiếng trống trường của Chữ Văn Lengthy:
Có cả cuộc đời rồi bỗng nhớ
Những đoạn đường xa lắc tuổi thơ đi
Bàn chân bé băng qua đồng ruộng
Tiếng trống trường giục giã những mùa thi
Vừa new đấy đã bao 5 bí quyết biệt
Bạn bè ơi, giờ tại những nơi đâu?
Nghe tiếng trống sao chẳng về tụ lại
Trước sân trường ríu rít nắm tay nhau?
Sao chẳng thể 1 lần như thế nữa
Ngồi chung bàn, chung ghế như xưa
Lại hồi hộp ngó bảng đen phấn trắng
Cho mắt nhìn thắm lại chút ngây thơ
Sao chưa tới tìm nhau bè bạn
Bao 5 ròng trọ học thổi cơm chung
Hãy ngồi lại thêm 1 lần so đũa
Nghe tiếng cười trai gái rộn quanh mâm
Sao ko thể cùng về thăm thầy cũ
Ơi dòng trống da trâu thay thế bọc bao lần
Giờ new biết những hồi trống đó
Khiến tóc thầy từng sợi bạc thêm nhanh…
Có cả cuộc đời rồi sẽ nhớ
Những đoạn đường xa lắc tuổi thơ đi
Và cho tới bao giờ ko biết nữa
Tiếng trống trường vẫn giục giã mùa thi.
Bài thơ là dòng tâm trạng dào dạt, da diết của con người từ hiện tại gửi về thuở học trò hoa mộng. Những hình ảnh ruộng đồng, dòng trống, mùa thi, sân trường, lớp học, bảng đen, phấn trắng, mái tóc bạc của thầy, những bữa cơm rộn rã tiếng cười,… làm cho sống lại 1 quãng đời tuổi thơ “xa lắc”. Tiếng trống trường đánh động những hoài vọng quá khứ, gợi bao tiếc nhớ, tự động vấn về những kỉ niệm, những ân tình mà mình đã gắn bó 1 thời.
Như thế, thơ là sự biểu lộ tình cảm mãnh liệt. Nó đòi hỏi nhà thơ buộc phải có sự rung động mạnh mẽ từ bên trong, sự giày vò, chấn động trong tâm hồn, buộc tác giả buộc phải sống siêu sâu vào thế giới nội tâm của mình. Thiếu tình cảm chân thành, sâu sắc, nhà thơ ko thể làm cho được thơ, họa chăng chỉ có những câu vần vè, chắp nối. Lê Quý Đôn từng nói: “Ta cho thơ có 3 điều chính: 1 tình, 2 cảnh, 3 sự”. Thiếu đi 1 tình cảm mãnh liệt thì Hữu Tưởng khó lòng làm cho được những câu thơ xúc động chân thành cả trẻ em và người lớn trong bài Gửi lời chào lớp 1:
Lớp 1 ơi! Lớp 1!
Đón em vào 5 trước
Nay giờ phút chia tay
Gửi lời chào tiến bước!
Chào bảng đen cửa sổ
Chào chỗ ngồi thân quen
Toàn bộ! Chào tại lại
Đón người sử dụng bé lên.
Chào cô giáo kính mến
Cô sẽ xa chúng em…
Khiến theo lời cô dạy
Cô sẽ luôn tại bên.
Lớp 1 ơi! Lớp 1!
Đón em vào 5 trước
Nay giờ phút chia tay
Gửi lời chào tiến bước!
Tình cảm mãnh liệt là nhân tố quan yếu để nhà thơ viết được những câu thơ, bài thơ có sức ám ảnh, lay động lòng người. Nhưng thơ ko buộc phải là sự bộc lộ tình cảm 1 bí quyết bản năng, quản lý. Tình cảm trong thơ là tình cảm được ý thức, được thăng hoa, lắng đọng qua cảm xúc thẩm mĩ, gắn liền có khoái cảm của sự ý thức về mình và về đời. Đấy buộc phải là tình cảm lớn, tình cảm đẹp, cao thượng, thấm nhuần bản chất nhân văn, chính nghĩa. Tình cảm tầm thường ko làm cho nên thơ, thậm chí thịt chết thơ.
Nói như thế ko có nghĩa là tác phẩm trữ tình ko dính dáng gì tới hiện thực khách quan, chỉ đơn giản bộc lộ suy tư, cảm xúc của tâm hồn. Tác phẩm trữ tình cũng tái tạo những hiện tượng đời sống như quản lý miêu tả phong cảnh thiên nhiên hoặc thuật lại ít nhiếu sự kiện tương đối liên tục như Mẹ vắng nhà ngày bão của Đặng Hiển, Đi học của Minh Chính, Trên hồ Bố Bể của Hoàng Trung Thông,… nhưng sự tái tạo này ko mang trong mình phần đích tự động thân, mà tạo điều kiện để chủ thể bộc lộ những cảm xúc, chiêm nghiệm, suy tưởng của mình. Trên đây, nguyên tắc chủ quan là nguyên tắc cơ bản trong việc chiếm lĩnh hiện thực, là nhân tố cơ bản quy định những đặc điểm cốt yếu của tác phẩm trữ tình. Vì thế, trong tác phẩm bao giờ cũng xuất hiện 2 lớp nội dung: 1 là nội dung bức tranh hiện thực đời sống và 2 là nội dung của những ý nghĩ, cảm xúc, suy tư ẩn đằng sau bức tranh đấy (người ta vẫn thường gọi đấy là cảnh và tình, sự và tình). Chẳng hạn, bài thơ Hành trình của bầy ong của Nguyễn Đức Mậu, bức tranh đời sống hiện lên siêu cụ thể, sinh động qua bao cảnh đẹp mê hồn của thiên nhiên kì thú, qua sức tìm tòi cần mẫn, ko ngừng, ko nghỉ trong hành trình vô tận của bầy ong – những hành trình bền bĩ và ko ngừng sáng tạo. Những ý nghĩ, cảm xúc, suy tư ẩn đằng sau bức tranh hiện thực này đấy là: Hành trình nhẫn nại, ko ngừng nghỉ của bầy ong tượng trưng cho sức sáng tạo diệu kì của con người (nhất là nghệ sĩ) trước bao nhiêu đắp đổi của thời kì và sự sống.
Về hình thức, thơ diển tả bằng biểu tượng, ý tượng có ngôn từ thơ được cấu tạo đặc biệt. Bí quyết tổ bí quyết ngôn từ đặc biệt tại câu thơ cũng tạo cho nó khả năng trở nên đa nghĩa. Có thể nói, thơ là nghệ thuật của biểu tượng – 1 yếu tính làm cho nên chất họa trong thơ. Từng loại thơ có những loại biểu tượng riêng. Nhật, nguyệt, tùng, cúc, mai, lan, trúc, sen… trong thơ cổ; bờ ao, giếng nước, bến đò, con bống, dòng khăn, ngọn đèn,… trong ca dao; cờ đỏ, máu đào, bàn chân, tay súng, con đường, mặt trời… trong thơ ca bí quyết mạng; trái tim, đôi môi, làn hương, bờ vai, chim hót, vườn cây, con mắt… trong thơ lãng mạn; bầu trời xanh, chim hòa bình, trái đất, tiếng trống trường, sân chơi, lớp học, cái khăn quàng đỏ, cánh buồm, góc sân, khoảng trời… trong thơ thiếu nhi v.v… Những biểu tượng trong thơ phát sinh nhờ có sức liên tưởng, tưởng tượng, sáng tạo mạnh mẽ của nhà thơ nhằm làm cho cho tác phẩm có sức khai mở, khơi gợi sự suy tưởng bay bổng tại người đọc.
Tính chất đặc biệt của ngôn từ thơ mô tả trước hết tại nhịp điệu của nó. Sự phân dòng của lời thơ nhằm phần đích tạo nhịp điệu cho thơ. Cuối từng dòng thường là chỗ ngừng. Tùy thuộc} theo số chữ (tiếng) trong dòng thơ mà thơ có nhịp điệu khác nhau, thích hợp có những cung bậc tình cảm khác nhau. Ngôn từ thơ cũng ko có tính liên tục và tính phân tách như ngôn từ văn xuôi, ngược lại nó có tính nhảy vọt, gián đoạn tạo thành những khoảng lặng giàu ý nghĩa. Chẳng hạn:
Trường hợp nhắm mắt trong vườn lộng gió
Sẽ được nghe nhiều tiếng chim hay
Tiếng lích rích chim sâu trong lá
Con chìa vôi vừa hót vừa bay.
Trường hợp nhắm mắt nghe bà nhắc chuyện
Sẽ được nhìn thấy những bà tiên
Thấy chú bé đi hài 7 dặm
Quả thị thơm, cô Tấm siêu hiền.
Trường hợp nhắm mắt nghĩ về cha mẹ
Đã nuôi em khôn lớn từng ngày
Tay bồng bế sớm khuya vất vả
Mắt nhắm rồi, lại mở ra ngay.
(Nói có em, Vũ Quần Phương)
Sự hài hòa ko gian, văn cảnh, cảm xúc trong 3 khổ thơ thoạt nhìn có cảm giác khá lỏng lẻo, ko gắn kết chặt chẽ có nhau. Trên khổ 1, tác giả đặt trẻ thơ vào trong 1 thế giới trong veo, thanh bình, đầy âm sắc của thiên nhiên kì diệu. Sang khổ thứ 2, thế giới diệu kì của thiên nhiên đã nhường chỗ cho 1 ko gian cổ tích thần kì của con người. Khổ thơ cuối là hành trình đi ngược vào tâm linh, vào nỗi nhớ để tới có ko gian đời thường sắp gũi. “Trường hợp nhắm mắt” là 1 giả thiết thú vị mà tác giả đặt ra cho nhân vật trữ tình, tạo thành chất kết dính cả 3 khổ thơ. Nhắm mắt để có thể tập trung tâm trí, phát huy cao nhất} trí tưởng tượng, để tâm hồn thực nhẹ nhàng, thực rộng mở và để mình có thời cơ nhìn thực sâu vào chính cõi lòng, để biết thấu cảm, tri ân hơn nữa tình yêu thương, công lao lớn lớn của cha mẹ, người thân đã dành cho mình.
Thơ được làm cho từ những rung cảm chân thực của nhà thơ. Chính những rung cảm chân thực đấy đã làm cho thơ có hồn, có khá thở, có sự sống. Cũng chính sự rung cảm đấy góp phần làm cho nên chất nhạc cho thơ có những âm thanh luyến láy, những từ trùng điệp, sự phối hợp bằng trắc và những bí quyết ngắt nhịp có giá trị gợi cảm. Đặc thù này có sức hút mạnh mẽ đối có người đọc, tạo nên mọi sức mạnh. Điều này có thể bắt gặp siêu nhiều trong thơ thiếu nhi – địa hạt mà tại đấy sự hòa kết giữa thi tính và nhạc tính mô tả siêu rõ:
Mẹ trồng toàn những cây dễ thương
Nào là hoa, là rau, là lúa
Còn 3 trồng toàn cây dễ sợ
Cây xù xì, cây lại có gai
Loại gai Bưởi đụng vào thì chảy máu
Trái Sầu Riêng rớt xuống thì đầu u
Nhựa hột Điều dính vào là rách áo
Cây Dừa cao eo ơi, cao là cao
Cây 3 trồng sống nhiều ngày thiệt là nhiều ngày
Mưa chẳng dập gió lay chẳng đổ
Thân xù xì cứ đứng trơ trơ
Cành gai góc đâm ngang tua tủa
Bưởi, Sầu Riêng, Dừa, Điều nhiều nhiều nữa
Cho em 4 mùa vị ngọt hương thơm
Vườn của 3 cây trồng thì dễ sợ
Mà trái nào cũng thiệt dễ thương.
(Vườn cây của 3, Nguyễn Duy)
Sự tìm ra độc đáo về dòng “dễ thương” và “dễ sợ” trong vườn cây của 3 đã gây ấn tượng đặc biệt đối có độc giả. Chất nhạc phát sinh từ ngôn từ mộc mạc, từ dòng nhìn tương phản, đối lập siêu thơ ngây nhưng cũng hết sức già dặn của bé về những cây 3 trồng và mẹ trồng, giữa hình thức và nội dung của thế giới cây trái trong vườn cây của 3, từ thủ pháp so sánh đắc địa, nghệ thuật đánh lừa cảm nhận độc giả khá độc đáo… Chính điều này đã gây cảm xúc bất ngờ, thú vị cho người đọc.
3. Phân loại thơ
Tùy thuộc} thuộc những tiêu chí khác nhau sẽ có những bí quyết phân loại thơ tương ứng. Chẳng hạn, căn cứ vào phương thức tổ chức lời thơ và phương thức biểu đạt tình cảm, người ta phân chia thơ thành những loại cơ bản sau:
Thơ trữ tình: Là loại thơ thông qua bộc lộ cảm xúc riêng tư, cá thể về đời sống mà mô tả tư tưởng về con người, cuộc đời và thời đại nói chung. Đây là thể loại chủ chốt của thơ.
Thơ tự động sự: Là thể loại thơ diển tả cảm nhận về đời sống qua hệ thống nhân vật và cốt truyện. Sở hữu mảng sáng tác cho thiếu nhi, những bài thơ Nàng tiên Ốc (Phan Thị Thanh Nhàn), Chuyện cổ tích về loài người (Xuân Quỳnh), Ông khách giao thừa, Sự tích rước đèn Trung thu, Chuyện chú rùa biết bay (Nguyễn Hoàng Sơn), Ông trạng thả diều (Nguyễn Buì Vợi)… tiêu biểu cho thể thơ này.
Thơ bí quyết luật: Là thể thơ có bắc buộc chặt chẽ về về hình thức, ngôn ngữ, âm luật. Thơ thất ngôn tứ tuyệt, lục bát… là những thể thơ tiêu biểu cho loại này.
Thơ tự động do: Là thể thơ đối lập có thơ luật. Nó đập vỡ mọi ràng buộc về hình thức để diển tả tư tưởng, tình cảm 1 bí quyết tự động do. Điều này có thể nhận biết trong những bài thơ Mưa (Trần Đăng Khoa), Những cánh buồm (Hoàng Trung Thông), Ê-mi-li, con… , Tiếng chổi tre (Tố Hữu), Tiếng đàn ba-la-lai-ca trên sông Đà (Quang Huy), Trường hợp trái đất thiếu trẻ em (Đỗ Trung Lai) v.v…
Thơ văn xuôi: Là thể thơ được viết bằng con chữ, vừa có đặc điểm của thơ, vừa có đặc điểm của văn xuôi. Nó dùng hình thức ngắn gọn của văn xuôi để biểu đạt nội dung thơ. Chẳng hạn bài thơ Mẹ có buộc phải là cô Tấm của con của Lê Phương Hiền:
“Thu đẩy trăng vàng sóng sánh qua sông.
Tay mẹ gầy, lời ru sông trôi xa vắng.
Tuổi thơ con thầm lặng, ướt vành mi đợi bóng 1 con thuyền.
Mái chèo êm, dòng sông cũng ngủ êm.
Con vẫn thức, nhìn trăng tìm dáng mẹ.
1 cánh hạc gầy thảng thốt hoài trong nỗi nhớ.
Miền quê trở mình sau mùa lũ xót xa.
Đợi trăng làm cho mềm những gọng cỏ gầy xơ.
Nghe gió hát ca từ thuở đó.
Trong hương mùa thu, nụ cười con còn ẩn dấu.
Bí mật nào chứa trong trái thị thơm?
Rồi có 1 ngày con sẽ lớn khôn, vẫn nhớ nhiều tiếng sóng miên man ru đôi bờ cát.
Bước chân mẹ hằn in dấu vết tháng 5 khó nhọc.
Bỗng thấy rưng rưng lòng lúc nhận ra điều bí mật: mẹ có buộc phải là cô Tấm của con”.
1 tiêu chí khác là dựa vào số chữ trong dòng mà gọi tên thể thơ. Chẳng hạn, dòng 5 chữ là thơ ngũ ngôn, dòng 7 chữ là thơ thất ngôn, 2 dòng 7, 1 dòng 6, 1 dòng 8 chữ là thơ music thất lục bát,…
(Nguồn tham khảo: Bùi Thanh Truyền, Giáo trình văn học 1)
