TRANH DAN GIAN ĐÔNG HỒ
VÀ GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT ĐỘC ĐÁO
Treo tranh trong ngày tết đã trở nên 1 thú chơi tao nhã, 1 phong tục đẹp của người nông dân Việt Nam xưa, cứ từng dịp Tết Nguyên đán, những gia đình dù giàu hay nghèo, bên cạnh bánh chưng, thịt mỡ dưa hành cũng ko thể thiếu câu đối đỏ cùng những bức tranh tết. Những bức tranh dân gian màu sắc sắc tươi tắn được dán lên tường nhà cho ko khí thêm phần rộn rã, ấm cúng. Trong những loại tranh chơi tết của vùng châu thổ Bắc Bộ, ngoài những dòng tranh như Kim Hoàng trên Hà Tây, Hàng Trống trên Hà Nội, có lẽ tranh dân gian Đông Hồ là điển hình hơn cả. Tranh dân gian Đông Hồ hay nói toàn bộ hơn là tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ ra đời từ khoảng thế kỷ XVII, tại làng Đông Hồ tỉnh Bắc Ninh, 1 vùng đất trù phú, nông nghiệp phát triển thành, đời sống văn hoá cao… đa số tạo thành dòng nôi cho 1 dòng tranh chân quê, đậm đà chất dân tộc. Mang trong mình trong mình những nét tinh túy riêng có những giá trị văn hóa lớn lớn. Tranh tết Đông Hồ ko nên là sự minh họa về ngày tết mà thông qua nội dung của những bức tranh này là sự gửi gắm, là lời chúc phúc cho những gì phải chăng đẹp nhất cho 1 5 new, 1 5 phát tài, phát lộc, bằng những hình ảnh biểu tượng dân dã, sắp gũi nhưng lại chứa đựng những thông điệp ẩn ngữ đầy tính nhân văn. Có sự phong phú, đa dạng cả về mẫu mã, thể loại, chủ đề, tranh dân gian Đông Hồ phản ánh hầu như đa số những gì diễn ra trong đời sống bình dị của người lao động như: Chăn trâu thổi sáo, Hứng dừa, Đấu vật, Đánh ghen… cho tới những ước mơ, khát vọng cuộc sống phải chăng đẹp hơn như Lễ trí, Nhân Nghĩa, Vinh hoa, Phú Quý, Lợn đàn, Gà đàn… Dòng hấp dẫn của tranh dân gian Đông Hồ là ko chỉ đề cập cuộc sống: thóc đầy bồ, gà đầy sân, ước mong vinh hoa phú quý mà còn đề cập tới cuộc sống lứa đôi, vợ chồng có dòng nhìn hóm hỉnh mà sâu sắc. Tranh dân gian Đông Hồ càng xem càng cảm nhận ra ý nghĩa văn hóa sâu sắc, chứa đựng những ẩn ý, nhắc nhở, răn dạy chi tiết, toàn bộ về mọi sự đúng sai, nên trái trên đời, mang trong mình đậm 1 dòng nhìn lạc quan, trìu mến và tha thiết đối có cuộc sống.
Chất liệu, Mầu sắc:
Nét độc đáo trước tiên lôi kéo người xem của Tranh dân gian Đông Hồ chính là màu sắc sắc và chất liệu giấy in. Giấy dùng in tranh là loại giấy dó (làm cho từ vỏ cây dó) có đặc tính xốp, mềm, mỏng, dai, dễ hút màu sắc mà lúc in ko bị nhòe. Loại giấy này được quét lên 1 lớp hồ điệp để tạo nét sáng óng ánh đặc thù: người ta nghiền nát vỏ con điệp, 1 loại sò vỏ mỏng trên biển, trộn có hồ (hồ được nấu từ bột gạo tẻ, hoặc gạo nếp, có lúc nấu bằng bột sắn) rồi dùng chổi lá thông quét lên mặt giấy dó. Chổi lá thông tạo nên những nét ganh chạy theo đường quét, và vỏ điệp tự động nhiên cho màu sắc trắng có ánh óng ánh của những mảnh điệp bé dưới ánh sáng. Có thể nói trong tranh dân gian Đông Hồ, chỉ nguyên sự óng ả của nền điệp cũng đủ sự hấp dẫn, giả dụ điệp lại được lướt thêm 1 nước hòe, màu sắc in lại được thay đổi đổi màu sắc 1 lần nữa, ngả sang màu sắc óng ánh như màu sắc tơ tằm, những màu sắc hòa quện có nhau tạo thành những màu sắc kỳ diệu. Quanh đó đấy, màu sắc in cũng là 1 nét độc đáo trong quy trình sáng tạo, khám phá, tìm tòi và ứng dụng những nguyên vật liệu sắp gũi từ tự động nhiên vào hoạt động nghệ thuật (Màu sắc đen lấy từ than xoan hay than lá tre; Màu sắc vàng lấy từ hoa hòe; Màu sắc đỏ lấy từ sỏi non, gỗ vang; Màu sắc xanh từ lá chàm, gỉ đồng… ) điều này phản ánh cuộc sống và tâm hồn sắp gũi có thiên nhiên của con người Việt Nam. Phương pháp pha chế màu sắc cũng tùy thuộc} thuộc vào điều kiện thời tiết, chất giấy… Đây là kinh nghiệm, sự sáng tạo, thậm chí còn là biện pháp gia truyền của từng nghệ nhân. Chính nhờ có sự phức tạp, chu đáo trong phương pháp chế màu sắc mà tranh Đông Hồ luôn tươi sáng, rực rỡ và ko bị bay màu sắc. Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong – Màu sắc dân tộc sáng bừng trên giấy điệp. Có 3 màu sắc nền; trắng điệp, vàng hòe và đỏ vang hòa quyện có bảng màu sắc, tranh dân gian Đông Hồ được bổ sung thêm những màu sắc đen than lá tre, nâu sỏi, xanh chàm, cùng có màu sắc rỉ đồng, đỏ gấc, vàng thỏ tía… hài hòa cùng kỹ thuật pha trộn, đặc hay loãng; kỹ thuật in chồng màu sắc những màu sắc đấy được chắt lọc, lúc đưa vào tranh tạo những hòa sắc siêu đẹp Màu sắc khoáng tự động nhiên làm cho cho những hạt màu sắc tạo nên sắc tố có tính thuận mắt, ưu thích có đời sống nông nghiệp của người nông dân Việt Nam. Chính sự tương phản của những sắc tố, sự độc đáo trong dùng chất liệu làm cho cho tranh đạt 1 giá trị thẩm mỹ độc đáo và khác biệt có những dòng tranh khác. Phương pháp dùng màu sắc sắc của tranh dân gian Đông Hồ còn chứa đựng giá trị biểu trưng mang trong mình tính triết lý của học thuyết ngũ hành: như màu sắc trắng ứng có hành kim, màu sắc xanh ứng có hành mộc, màu sắc đen ứng có hành thủy, màu sắc đỏ ứng có hành hỏa, màu sắc vàng ứng có hành thổ. Theo quan niệm của nghệ nhân Đông Hồ, tiếp thu quan niệm triết học phương Đông: “màu sắc xanh tượng trưng cho sự sống, sinh sôi; là màu sắc của mùa xuân, màu sắc hợp có ánh mắt nhìn”; “màu sắc đỏ tượng trưng cho lửa, nhiệt nóng, màu sắc của mùa hạ”. Màu sắc vàng thuộc hành thổ, là màu sắc của đất, tượng trưng cho mẹ của thiên nhiên… Cho nên, trong những tranh Đông Hồ thường thấy xử lý màu sắc vàng làm cho nền cho mặt tranh, có ý nghĩa quan yếu trong tổng hòa quan hệ của bức tranh. Thí dụ trong tranh Ngũ hổ, hình tượng 5 chú hổ bố trí 4 con 4 góc, còn chú hổ còn lại được bố trí ngay chính giữa tranh, được xử lý bằng gam màu sắc vàng, tượng trưng cho mẹ của muôn loài. 4 chú hổ xung quanh bố trí 4 màu sắc tượng trưng cho 4 hành theo chiều tương khắc ngược kim đồng hồ. Màu sắc trắng trong tranh Đông Hồ thường được những nghệ nhân khai thác từ độ óng ánh của vỏ sò trộn có bột hồ tạo nên trên mặt tranh, tạo hiệu quả đặc biệt, mang trong mình tính đặc biệt của dòng tranh. Tranh dân gian Việt Nam khác có tranh của Nhật Bản bởi lối dùng mảng màu sắc nguyên mang trong mình tính đối lập in trên thớ điệp, giấy in tranh đồng thời là màu sắc nền của tranh, có những màu sắc tươi vui rực rỡ làm cho làm cho nên bảng màu sắc trong tranh dân gian Đông Hồ vừa đằm thắm vừa có được dòng hồn của dân tộc, 1 nhà văn đã miêu tả như sau: “tranh gà, tranh lợn đỏ như xôi gấc, vàng như màu sắc lúa 9, xanh như lá mạ hay vàng như nghệ kho cá, xanh như cốm non, đỏ như ngô già, nâu như đất cày, toàn những màu sắc sắc thân mến từ bao đời rồi, những màu sắc sắc đấy đã in vào tâm trí người nông dân từ thế hệ này tới thế hệ khác thành những màu sắc sắc dân tộc”.
– Bố cục, mảng, nét, hòa sắc:
Về bố cục: Ví dụ phối cảnh ko gian xa sắp của hội họa phương Tây đã tạo ra lối bố cục tuân thủ quy luật thị giác thì trên tranh dân gian Đông Hồ những nghệ nhân đã dùng phối cảnh ước lệ Phương Đông làm cho cơ sở để tạo ra lối bố cục ko gian tượng trưng và khái quát, chắt lọc về đường nét, về màu sắc sắc. Bố cục của tranh thường được biểu hiện toàn bộ, trọn vẹn theo lối vẽ đơn tuyến bình đồ, do đấy xem tranh dân gian Đông Hồ ta thường bắt gặp dòng thú vị trên những nét ngây ngô, đơn giản nhưng hợp lý hợp tình. 1 nét độc đáo nữa trong tranh dân gian Đông Hồ, đấy là ngoài những hình thể, trong tranh thường có chữ đề thơ, mảng chữ là 1 phần tạo nên sự chặt chẽ và hoàn chỉnh trong bố cục ko gian của tranh ngoài việc biểu hiện rõ ý tưởng về nội dung. Nét chữ cũng là nét vẽ trong tranh, hài hòa, ăn ý có nét vẽ trên những hình thể khác. Bởi vậy trong tranh dân gian Đông Hồ, có chỉ vài nhân vật được tạo hình 1 phương pháp đơn giản, ko gian mang trong mình tính ước lệ cùng những chữ đề thơ nhưng người xem vẫn cảm nhận ra hết ý vị của tranh, dễ dàng nắm bắt được ý nghĩa cũng như tư tưởng mà người nghệ nhân muốn truyền đạt. Ta có thể thấy, trong tranh Đánh ghen, nghệ nhân dùng phối cảnh ước lệ “đơn tuyến bình đồ” tạo ra bố cục ko gian tượng trưng và khái quát, phương pháp tạo hình nhân vật mang trong mình khía cạnh biếm họa, biểu hiện trên sự cường điệu hóa những hình thể và đường nét trong tranh, tạo nên sự rầm rộ, nhưng ko kém phần hài hước, vui nhộn trước 1 tình trạng bi kịch gia đình. Những hình ảnh được khắc họa 1 phương pháp chắt lọc về đường nét; tỉ lệ hình ước lệ theo 1 sự hợp lý của bản năng nghệ thuật và cảm thức trong sáng, hồn hậu, dí dỏm. Trong tranh là hình ảnh người vợ cả dữ tợn, cầm kéo xông vào cô vợ trẻ đang thách thức chìa tóc ra, vênh váo, còn anh chồng lấy thân hình của mình che chắn cho người vợ bé trước đường tiến của vợ cả, tay trái ôm lấy bờ vai trần, lòng bàn tay vẫn ko đi khỏi “bầu ngọc” của nàng, tay nên đưa ra phía trước nửa như chống đỡ, nửa như phân trần, vừa như van nài được biểu hiện rõ ý qua 2 câu thơ đề phía trên: “Thôi thôi bớt giận làm cho lành – Chi đừng sinh sự, hại mình nhục ta” . Quanh đó hình tượng những nhân vật và ko gian ước lệ được hình tượng hóa gia cảnh của những nhân vật bằng những mảng tường hoa, bình phong… làm người xem cảm nhận được dòng dư vị bi hài muôn thuở của đời sống “chồng chung vợ chạ” thường xảy ra trong những gia đình giàu, có của ăn của để. Thưởng thức bức tranh Đàn lợn âm dương nhìn 1 phương pháp tổng thể, đây là 1 bố cục hình chữ nhật được đặt trong khuôn hình chữ nhật. Bức tranh diễn tả lợn mẹ và đàn lợn con trông thực sinh động, những nét cong của mông, lưng và đầu lợn con trông mềm mại và nhịp nhàng tune ko làm cho mất đi hình mảng cơ bản của nó. Để nâng cao thêm sự hài hòa, cân bằng của đường nét, trên mình lợn được điểm xuyết bởi những vòng xoáy âm dương, vừa làm những mảng đỡ đặc, vừa biểu hiện tính hài hòa trong trang trí. Những con lợn trong tranh ko giống lợn thực, những đặc điểm của mắt, mũi, miệng, tai, lưng được nghệ nhân khai thác triệt để và cường điệu hóa trong phương pháp nhìn trang trí. Đặc biệt sự sắp xếp những con lợn quây quần bên nhau, giữa đàn lợn con và lợn mẹ hoà vào nhau tạo ra 1 bố cục chặt chẽ, biểu hiện rõ chủ đề “chúc tụng” của tranh, chúc cho sự sinh sôi nảy nở, con cháu đầy đàn. Về mảng, nét và phối màu sắc: Trong tranh dân gian Đông Hồ, nét là 1 phần vô cùng quan yếu, quyết định tới vẻ đẹp cũng như nội dung của tranh, đấy là nét thực, nét tạo nên hình mảng trong tranh. Nét khoanh lấy những mảng màu sắc giữ cho màu sắc đằm trên giấy, nét tạo nên sự nhất quán giữa hình và mảng, diễn tả được tình cảm, tính phương pháp nhân vật bằng những nét viền lớn bé đậm đà, dứt khoát. Nét trong tranh dân gian Đông Hồ khỏe khoắn nhưng ko thô cứng, có thể chắn nhưng mềm mại, uyển chuyển, thanh thoát, tạo nên vẻ đẹp riêng của mình. Dưới bàn tay của những nghệ nhân, nét siêu được chú trọng. Nét và mảng trong tranh siêu phong phú, ko những nêu bật được nội dung, chủ đề, tư tưởng của tác phẩm, mà còn gợi khối, tả chất siêu nhiều năm kinh nghiệm. Chú trọng lột tả giá trị nội dung hơn là hình thức của tác phẩm. Trên tinh thần đấy, tranh dân gian Đông Hồ thoát ra khía cạnh tả thực. Xây dựng diện hình, mảng hình dẹt, bỏ qua vờn khối. Vai trò của thủ pháp ước lệ trong tạo hình được đề cao và khai thác. Chính nhờ có thủ pháp đấy, người nghệ nhân lúc làm cho tranh đã bỏ qua những khía cạnh đúng sai, đẹp xấu về mặt hình thức; chú trọng biểu cảm về mặt nội dung, sao cho tác phẩm mang trong mình được tiếng nói riêng, tình cảm của người sáng tác. Hơn thế nữa, sự tượng trưng, ước lệ về phương pháp phối màu sắc, dùng màu sắc, thoát li bản chất của cấu trúc tự động nhiên sự vật, nâng lên bằng những gam màu sắc, mảng màu sắc có tính khái quát cao… Những nghệ nhân đã quy những hình tượng nhân vật trong tranh vào những dạng hình học cơ bản: như hình tam giác, hình thang, hình tròn, dí dụ như trong tác phẩm Đánh vật, Hứng Dừa, Ngũ hổ… Trên cơ sở đấy, nghệ nhân hài hòa những thủ pháp nhấn mạnh và lược bỏ. Tập trung chú trọng vào những nhân vật, đối tượng chính, lưu ý những nhận vật trung tâm để xử lí hình, mảng hay biểu cảm nội tâm nhân vật qua đấy, chuyển tải nội dung của tác phẩm tới người xem có hiệu quả trực cảm mạnh mẽ. Tiêu biểu là bức tranh Đấu vật. Đây là 1 trong những bức tranh nức tiếng của tranh dân gian Đông Hồ, vẽ về cảnh đấu vật của nam giới trong ngày xuân. Bức tranh chỉ tập trung diễn tả những đô vật (trong tranh ko có cảnh cờ hoa, mái đình, người xem…) cùng mầu sắc vô cùng đơn giản có chỉ có 3 mầu bao gồm cả mầu nền, nhưng có phương pháp dùng nét, mảng tài tình, nghệ nhân đã tạo nên hình cân xứng, khoáng đạt trong tranh. Hình ảnh những đô vật có vóc dáng lực lưỡng đang đấu trí, đấu sức, quyết tìm những thế vật khác để quật ngã đối phương, dành phần thắng về mình. Trên nền đỏ tươi thắm của nền tranh, chất óng ả của vỏ điệp, trên thân hình những đô vật được viền bằng những nét đen có thể, khỏe, làm cho tôn vẻ đẹp của tinh thần thượng võ và gợi nên ko gian trong ngày hội. Trong tranh có 3 đôi vật tạo thành mảng tam giác trên giữa tranh tạo nên 1 bố cục cho người xem cảm giác vững có thể, những mảng siêu phong phú và ăn nhập có nhau và tạo nên thế cân bằng. Hài hòa có nét đen có thể, khỏe, nghệ nhân đã tạo nên hình cân xứng, khoáng đạt trong tranh. Mảng chữ nhật 2 bên có phương pháp diễn tả nét cho thấy 2 đô vật đang ngồi ôm đùi, thu chân trước ngực, như nói lên dòng ko khí se lạnh của tiết trời cũng như biểu hiện sự nôn nóng đợi tới lượt mình lên sới. Phía trên là 2 mảng hình chữ nhật, nhìn vào ta có cảm giác như 2 xâu tiền thưởng hay 2 xâu bánh pháo đang được treo nơi sân đình. Chỉ có những hình ảnh đơn giản đấy nhưng người thưởng ngoạn như vẫn cảm nhận hết dòng homosexual cấn của cuộc thi, dòng se lạnh của tiết xuân, ko khí rộn ràng, vui tươi của lễ hội dân tộc. Giá trị thẩm mĩ trong tranh dân gian Đông Hồ nằm trên vẻ đẹp hài hòa, cân bằng, nét luôn đạt giá trị cân bằng cần thiết trong tranh. Ấy là sự cân bằng về lượng và chất, là hậu thuẫn cho mảng và nét tồn tại 1 phương pháp vững có thể. Nét trong tranh dân gian Đông Hồ mang trong mình tính chất phóng khoáng của người nông dân thuần hậu, nét lớn, có thể, khỏe, dứt khoát làm cho người xem có những tình cảm sắp gũi có cuộc sống ruộng đồng và đầy màu sắc sắc quê hương. Trong hội họa; mảng nét, tả chất và hình thành khối siêu cần thiết, trong tranh dân dân Đông Hồ mảng nét góp phần hình thành khối, trong bức tranh Thầy đồ cóc có phương pháp dùng nét hài hòa có mảng đã diễn tả thành công hình khối nhân vật. Thầy đồ cóc nhân vật chính được diễn tả bằng mảng hình lớn nhất, thầy đồ cóc ngồi chễm chệ trên sập, nét vẽ thầy đồ cóc là những nét cong tả khối bụng, khối lưng, khối cổ và những nét chấm diễn tả chất xù xì của da cóc, trong tranh thầy đồ cóc được biểu hiện lớn nhất đầy tính hách dịch, phía dưới là những học trò có những mảng, hình lớn bé khác nhau và kích thước bé hơn Thầy đồ cóc siêu nhiều. Những nhân vật học trò được diễn tả có những hoạt động khác nhau cùng nét, mảng và màu sắc sắc được thay đổi đổi liên tục tạo nên tổng thể bức tranh là 1 lớp học lộn xộn: chỗ thì học trò đang chịu hình phạt, chỗ thì đọc sách, chỗ thì đang lo điếu đóm… Hay bức tranh Đàn gà mẹ con, có phương pháp dùng mảng nét ko những nêu được đặc điểm mà còn gợi được khối và cảm giác về chất. Bằng phương pháp dùng mảng nét để tả khối hình, những nghệ nhân đã tạo nên bức tranh có sức hút đặc biệt có người xem tranh, từng chú gà trong tranh đều có những nét mảng chuyển động khác nhau, có con trèo lên lưng mẹ, có con quay đi quay lại, tạo nên sự hợp tác giữa gà mẹ và gà con. So sánh bức tranh Đánh ghen có bức tranh Hứng dừa chúng ta đều thấy 2 bức tranh đều giống nhau về phương pháp tạo hình, ko gian, màu sắc sắc, mang trong mình khía cạnh hài hước dí dỏm nghịch ngợm. Những nghệ nhân Đông Hồ luôn chú ý tới sự hài hòa giữa đường nét, mảng và màu sắc sắc cũng như sự hài hòa về hình thể và khoảng trống sao cho giữa chúng có 1 tỉ lệ hợp lý, những mảng mầu tươi được đặt cạnh nhau, được làm cho dịu bởi nét đen thông qua tác dụng tương phản và bổ túc. Toàn bộ những mầu sắc, giấy dó, và bàn tay tài hoa của người nghệ nhân đã tạo nên những tác phẩm có giá trị lớn mang trong mình tính nghệ thuật. Trong 2 bức tranh Vinh hoa – Phú quý, hình vịt, gà, hoa sen, hoa cúc, những mảng lớn bé, dài ngắn khác nhau tạo nên sự phong phú về mảng nhưng vẫn đảm bảo sự cân bằng và hài hòa. Trên đấy, phương pháp dùng nét và lượng siêu tài tình, tạo nên sự cân bằng, mảng lớn mảng bé đặt khéo léo. Nét lớn, bé hợp lý, có thể khỏe, có chỗ lại dùng nét đứt tạo chất, tạo chu vi hình thể trên con vật. Có chỗ thì mảng bé nhưng dùng nét để vẽ (vòng yếm), vừa tạo hình, vừa có tính trang trí. Có thể nói, phương pháp dùng mảng nét và màu sắc sắc tạo nên vẻ đẹp của tranh dân gian Đông Hồ, nét xác định hình màu sắc, nét xác địch hình, xác định màu sắc, nét giữ cho mảng màu sắc đằm trên giấy, tạo ra hòa sắc, nâng cao thêm vẻ đẹp của bức tranh, nét còn tạo sự nhất quán của hình và những mảng màu sắc, diễn tả được tình cảm, tính phương pháp nhân vật bằng những nét, lớn bé đậm nhạt, mạnh mẽ khác nhau nhưng ko làm cho cho bức tranh khô cứng, có thể nhưng uyển chuyển thanh thoát, có thể nói mảng nét trong sự phối hợp có màu sắc sắc đã đạt tới 1 tầm cao của nghệ thuật. Tranh dân gian Đông Hồ có ngôn ngữ tạo hình đơn giản, dễ hiểu, hình tượng rõ ràng, đã đáp ứng được những nhu cầu về tâm lý, tư tưởng, tình cảm và mong ước của người dân lao động, vì vậy tranh dân gian Đông Hồ dễ đi vào lòng người có những ấn tượng sâu sắc, phản ánh những đề tài sắp gũi có đời sống sinh hoạt của người dân, phản ánh ước mơ, khát vọng sống của con người về 1 cuộc sống no đủ, vui vẽ. Những nghệ nhân Đông Hồ đã chuyển hóa những lời hay – ý đẹp, những kinh nghiệm đúc rút trong cuộc sống từ ngàn đời để lại vào tranh có những phương pháp biểu hiện siêu riêng, độc đáo, tinh tế và giàu chất biểu cảm. Ngày nay “Nghề làm cho tranh dân gian Đông Hồ” đã được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia và đang được lập giấy tờ trình UNESCO để xét tặng danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Có sự thành công cũng như sự lưu ý đấy, mong rằng tranh dân gian Đông Hồ sẽ mãi “tồn tại, phát triển thành”, lưu giữ và phát huy những giá trị vốn có của mình, trở nên 1 phần ko thể thiếu trong đời sống của nhân dân lao động.
